1.1.1. Tác giả Nguyễn Dữ

a. Tiểu sử

– Chưa rõ Nguyễn Dữ sinh và mất năm nào, là người huyện Thanh Miện, Hải Dương.

– Tương truyền ông là học trò của Nguyễn Bỉnh Khiêm và bạn học của Phùng Khắc Khoan, tức là vào khoảng thế kỷ XVI.

– Sau khi đậu Hương tiến (tức cử nhân), ông làm quan dưới nhà Mạc, rồi về với nhà Lê làm Tri huyện Thanh Tuyền (nay là Bình Xuyên, Vĩnh Phúc); nhưng mới được một năm, vì bất mãn với thời cuộc, lấy cớ nuôi mẹ, xin về ở núi rừng Thanh Hóa. Từ đó trải ”mấy năm dư, chân không bước đến thị thành” rồi mất tại Thanh Hóa.

b. Sự nghiệp sáng tác

– Sáng tác duy nhất của ông là Truyền kỳ mạn lục (Ghi chép tản mạn những truyện kì lạ được lưu truyền), gồm 20 truyện, viết bằng chữ Hán, theo thể loại tản văn, xen lẫn biền văn và thơ ca, cuối mỗi truyện đều có lời bình của tác giả hoặc của một người có cùng quan điểm của tác giả.

– Tác phẩm vừa có giá trị hiện thực và nhân đạo cao, vừa là một tuyệt tác của thể loại truyền kì, được dịch ra nhiều thứ tiếng nước ngoài và được đánh giá cao trong số các tác phẩm truyền kì ở các nước đồng văn.

1.1.2. Tác phẩm

a. Đặc điểm của truyền kì

– Truyền kì là một thể loại văn xuôi tự sự thời trung đại phản ánh hiện thực qua những yếu tố ly kì, hoang đường.

– Trong truyện truyền kì, thế giới con người và thế giới cõi âm với những thánh thần ma quỷ có sự tương giao. Đó chính là yếu tố tạo nên sự hấp dẫn của thể loại.

b. Từ khó

– Bách hộ: một chức quan nhỏ, cấp thấp ở Trung Quốc thời Minh.

– Cư sĩ: tri thức ở ẩn thời phong kiến hoặc theo đạo Phật, tu tại gia.

– Phong đô: nơi xử án ở cõi âm.

c. Bố cục 

Gồm 4 phần: 

– Phần 1: Giới thiệu nhân vật Ngô Tử Văn.

– Phần 2: Ngô Tử Văn đốt đền và gặp hồn ma tên Bách hộ Thôi cùng Thổ thần.

– Phần 3: Ngô Tử Văn và cuộc đối chất ở Minh ti trước Diêm Vương.

– Phần 4 (Phần còn lại): Tử Văn thắng lợi trở về, nhận chức Tản Viên.

d. Tóm tắt tác phẩm

Ngô Tử Văn là người chính trực, không chịu khuất phục trước sự tác yêu quái của hồn một tên tướng bại trận nên đã đốt đền của hắn, trừ hại cho dân. Tên tướng ấy đe dọa Tử Văn và kiện chàng ở âm phủ. Được thổ thần mách bảo về tung tích và tội ác của tên tướng giặc, đồng thời bày cho chàng cách đối phó với hắn. Tử Văn bị bắt giải xuống âm phủ. Đứng trước Diêm Vương, chàng không hề run sợ mà dũng cảm vạch trần mọi tội ác của tên hung thần. Có bằng chứng của thổ thần, mọi lời nói của Tử Văn được minh xác là sự thật. Cuối cùng công lý được thực thi: tên tướng giặc và bọn phán sự vô trách nhiệm bị trừng trị, thổ thần được phục chức, Tử Văn được sống lại. Tiếp sau đó, nhờ thổ thần tiến cử Tử Văn được nhận chức phán sự đền Tản Viên chuyên trông coi việc xử án.

1.2.1. Hình tượng nhân vật Ngô Tử Văn

– Tên họ: Ngô Tử Văn tên là Soạn.

– Quê quán: huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang.

– Tính tình: Khảng khái, nóng nảy, thấy sự gian tà không chịu được => từ ngữ mang tính khẳng định.

=> Cách mở đầu trực tiếp, ngắn gọn theo phương pháp truyền thống của văn học trung đại, chưa thoát khỏi lối kể dân gian, gây sự chú ý của người đọc.

1.2.2. Hành động đốt đền

* Nguyên nhân đốt đền:

– Đền là nơi thờ người có công với nước, với dân. Bách hộ họ Thôi là tên tướng giặc bại trận, đi cướp nước thì không đáng phải thờ => Tức giận trước việc “hưng yêu tác quái” của tên hung thần Bách hộ họ Thôi.

– Muốn trừ hại cho dân.

* Hành động:

– Chuẩn bị: tắm gội sạch sẽ, khấn trời… => thái độ tôn kính, nghiêm túc.

– Tin vào việc làm chính nghĩa của mình.

– Châm lửa đốt đền: mọi người lắc đầu lè lưỡi, Tử Văn vung tay không cần gì…

=> Một thái độ dứt khoát, bất chấp hậu quả xấu cho bản thân. Hành động có ý thức, có suy nghĩ cẩn trọng, không đáng trách vì hợp lòng dân.

=> Ngô Tử Văn là một kẻ sĩ tính tình khảng khái, cương trực, dũng cảm vì dân trừ hại. Có tinh thần dân tộc mạnh mẽ.

1.2.3. Cuộc đối mặt với Bách hộ và Thổ công

– Hậu quả sau khi Tử Văn đốt đền: Bị bệnh nặng, Tử Văn thấy “khó chịu, đầu lảo đảo và bụng run run, rồi nổi lên một cơn sốt nóng, sốt rét”.

=> Ngô Tử Văn đã mơ gặp hồn ma Bách hộ và thổ công.

– Cuộc đối mặt với Bách hộ và Thổ công:

1.2.4. Ngô Tử Văn bị bắt và cuộc đối chất dưới âm phủ

– Quang cảnh dưới âm phủ:  

+ Tòa nhà rất lớn, xung quanh có thành sắt cao vọi đến mấy chục trượng.

+ Sông lớn, cầu dài, gió tanh sóng xám, hơi lạnh thấu xương.

+ Hai bên cầu có mấy vạn quỷ Dạ Xoa mắt xanh tóc đỏ, hình dạng nanh ác.

Tác giả đã miêu tả thế giới cõi âm ấn tượng, ghê sợ. Ngô Tử Văn: gan dạ, khảng khái, quyết liệt kêu oan.

Cảnh xử kiện Ngô Tử Văn và hồn ma Bách Hộ ở dưới âm phủ

– Cảnh xử kiện

1.2.5. Ngô Tử Văn nhận chức Phán sự

– Tử Văn đã thắng kiện chứng tỏ cái thiện, cái chính nghĩa đã thắng cái gian tà, cái ác. Tên họ Thôi đã bị trừng trị đích đáng, dân gian được bình an, Thổ công được trả lại đền.

– Ý nghĩa:

+ Giải trừ được tai họa, đem lại an lành cho dân.

+ Diệt trừ tận gốc thế lực xâm lược tàn ác, làm sáng tỏ nỗi oan khuất và phục hồi danh dự cho Thổ thần nước Việt.

+ Niềm tin vào công lý cái thiện chiến thắng cái ác, chính nghĩa thắng gian tà.

+ Sự thưởng công xứng đáng để cho đời sau noi theo, khích lệ mọi người dũng cảm đấu tranh chống cái ác, bảo vệ công lý.

1.2.6. Lời bình cuối truyện

– Vạch trần bản chất xảo quyệt, hung ác của hồn ma tướng giặc họ Thôi;

– Phơi bày hiện thực đầy rẫy những bất công, thối nát của xã hội đương thời. Những hiện tượng tiêu cực ở cõi âm chính là hình chiếu của xã hội.

+ Tệ nạn mê tín dị đoan.

+ Tham ô, hối lộ.

=> Là kẻ sĩ, biết đấu tranh đến cùng để chống lại cái xấu, cái ác. Chỉ có đấu tranh dũng cảm mới đem lại phần thắng cho chính nghĩa.

1.3.1. Về nội dung

– Qua hình tượng nhân vật người trí thức Ngô Tử Văn và tên giặc ngoại xâm, tác giả đã ca ngợi chính nghĩa và thái độ kiên quyết diệt trừ gian tà của con người.

– Bài học nhân sinh về chính – tà; thiện – ác.

1.3.2. Về nghệ thuật

– Xây dựng cốt truyện giàu kịch tính, kết cấu chặt chẽ.

– Dẫn dắt khéo léo, nhiều chi tiết gây sự chú ý, hấp dẫn.

– Sử dụng nhiều yếu tố kì ảo, nhưng vẫn mang những nét hiện thực.