• Là cắt nghĩa một sự vật, hiện tượng, khái niệm để người khác hiểu rõ, hiểu đúng vấn đề.
• Giải thích trong văn nghị luận là làm cho người đọc hiểu rõ được tư tưởng, đạo lí, phẩm chất, quan hệ cần được giải thích nhằm nâng cao nhận thức, trí tuệ, bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm.
• Cách giải thích:
  • Tìm đủ lí lẽ để giảng giải, cắt nghĩa vấn đề đó.
  • Đặt ra hệ thống câu hỏi để trả lời.

• Là cách chia nhỏ đối tượng thành nhiều yếu tố bộ phận để đi sâu xem xét một cách toàn diện về nội dung, hình thức của đối tượng.
• Cách phân tích: Chia tách đối tượng thành nhiều yếu tố bộ phận theo những tiêu chí, quan hệ nhất định.

• Dùng những bằng chứng chân thực, đã được thừa  nhận để chứng tỏ đối tượng.
• Cách chứng minh:
  • Xác định vấn đề chứng minh để tìm nguồn dẫn chứng phù hợp.
  • Dẫn chứng phải phong phú, tiêu biểu, toàn diện sát hợp với vấn đề cần chứng minh.
  • Sắp xếp dẫn chứng phải lô gic, chặt chẽ và hợp lí.

• Làm sáng tỏ đối tượng đang nghiên cứu trong mối tương quan với đối tượng khác.
• Cách so sánh: Đặt đối tượng vào cùng một bình diện, đánh giá trên cùng một tiêu chí, nêu rõ quan điểm, ý kiến của người viết.

• Bình luận là bàn bạc, nhận xét, đánh giá về một vấn đề .
• Cách bình luận:
  • Trình bày rõ ràng, trung thực vấn đề được bình luận, đề xuất và chứng tỏ được ý kiến nhận định, đánh giá là xác đáng.
  • Thể hiện rõ chủ kiến của mình.

• Là cách trao đổi, tranh luận để bác bỏ ý kiến được cho là sai .
• Cách bác bỏ:
  • Nêu ý kiến sai trái, sau đó phân tích, bác bỏ, khẳng định ý kiến đúng; nêu từng phần ý kiến sai rồi bác bỏ theo cách cuốn chiếu từng phần.
  • Ý nhỏ phải nằm hoàn toàn trong phạm vi của ý lớn.
  • Nếu có thể biểu hiện nội dung của các ý bằng những vòng tròn thì ý lớn và mỗi ý nhỏ được chia ra từ đó là hai vòng tròn lồng vào nhau, không được ở ngoài nhau, cũng không được trùng nhau hoặc cắt nhau.
  • Mặt khác, các ý nhỏ được chia ra từ một ý lớn, khi hợp lại, phải cho ta một ý niệm tương đối đầy đủ về ý lớn, gần như các số hạng, khi cộng lại phải cho ta tổng số, hay vòng tròn lớn phải được lấp đầy bởi những vòng tròn nhỏ.
  • Mối quan hệ giữa những ý nhỏ được chia ra từ cùng một ý lớn hơn phải ngang hàng nhau, không trùng lặp nhau.

Để dễ dàng hơn trong việc hệ thống lại kiến thức về các thao tác lập luận, mời các em tham khảo sơ đồ sau: