– Sau Cách mạng tư sản ở Anh và Pháp, chủ nghĩa tư bản đã lan rộng và được xác lập ở châu Âu. Cuộc chiến tranh giành độc lập của 13 thuộc địa Anh ở Bắc Mỹ đã đánh dấu sự mở rộng của chủ nghĩa tư bản ở ngoài châu Âu.

Sơ đồ sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ

 

– Gần cuối thế kỉ 18, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu tại Anh và sau đó lan ra các nước Pháp, Đức,… đã có những tác động lớn đến kinh tế và xã hội, thay đổi bộ mặt của các nước và khẳng định sự thành công của chủ nghĩa tư bản.

– Nửa sau thế kỉ thứ 19, các cuộc cách mạng tư sản khác tiếp tục diễn ra và đạt được thành công, bao gồm cuộc đấu tranh thống nhất Italia và Đức. Nhờ đó, chủ nghĩa tư bản đã được thiết lập ở châu Âu và Bắc Mỹ.

Lễ đăng quang Hoàng đế nước Đức thống nhất (1 – 1871) tại Pháp

a. Chủ nghĩa đế quốc và quá trình xâm lược thuộc địa

– Sự phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản dẫn tới việc tăng cường chính sách xâm lược và mở rộng thuộc địa.

– Cuối thế kỉ 19 và đầu thế kỉ 20, các nước tư bản chuyển qua giai đoạn đế quốc chủ nghĩa.

– Chủ nghĩa đế quốc là hệ quả trực tiếp của quá trình xâm lược thuộc địa nhằm tìm kiếm thị trường và thu lợi nhuận, điển hình như việc các nước đế quốc thiết lập hệ thống thuộc địa ở châu Á, châu Phi và Mỹ La-tinh.

– Nước Anh được mệnh danh là “đế quốc mà Mặt Trời không bao giờ lặn” với diện tích lớn và dân số đáng kể trên toàn thế giới.

 

b. Sự mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản

– Trong nửa đầu thế kỉ XIX, các thuộc địa của Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ở khu vực Mỹ La-tinh đã phát triển phong trào đấu tranh giành độc lập và thành lập các quốc gia tư sản.

Lược đồ thuộc địa của các nước tư bản châu Âu ở khu vực Mỹ La-tinh và năm các thuộc địa giành được độc lập

– Ở châu Á, cuộc Duy tân Minh Trị đã đưa Nhật Bản từ một quốc gia phong kiến trở thành quốc gia tư bản chủ nghĩa. Cuộc cải cách này bao gồm nhiều lĩnh vực và đã giúp Nhật Bản phát triển mạnh mẽ.

Một con phố ở Nhật Bản cuối thế kỷ 19

– Ở Trung Quốc, Cách mạng Tân Hợi đã lật đổ triều đại Mãn Thanh và chấm dứt chế độ quân chủ chuyên chế. Mặc dù cuộc cách mạng này không thực sự triệt tiêu giai cấp phong kiến, nhưng đã mở đường cho phát triển chủ nghĩa tư bản ở Trung Quốc.
– Trong thời kỳ này, chủ nghĩa tư bản đã mở rộng ảnh hưởng của mình trên toàn thế giới, cùng lúc đó thì các nước đế quốc cũng đẩy mạnh xâm lược thuộc địa.

Lược đồ các đế quốc và thuộc địa đầu thế kỉ 20

 

c. Chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền

– Thời kỳ xác lập chủ nghĩa tư bản là thời kỳ từ tự do cạnh tranh sang giai đoạn độc quyền.

+ Việc sử dụng nguồn năng lượng mới và các thành tựu khoa học – kỹ thuật đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế tư bản chủ nghĩa.

+ Quá trình cạnh tranh gắt gao đã dẫn đến sự phá sản của các xí nghiệp nhỏ và việc hình thành các tổ chức độc quyền.

– Các tổ chức độc quyền, như các-ten, xanh-đi-ca và tơ-rớt, đã chiếm ưu thế trong việc sản xuất và tiêu thụ hàng hóa để tạo lợi nhuận cao.

– Các tổ chức độc quyền đã chi phối sự phát triển của nền kinh tế và chiếm một phần lớn các ngành công nghiệp và sản phẩm toàn cầu.

Tranh biếm họa về một công ty độc quyền dầu mỏ ở Mỹ (1904)

a. Khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đại

– Chủ nghĩa tư bản hiện đại là thuật ngữ dùng để chỉ một giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay với những biểu hiện mới, tiêu biểu là sự kết hợp giữa sức mạnh kinh tế của các tổ chức độc quyền tư nhân với sức mạnh chính trị của nhà nước tư sản.

– Chủ nghĩa tư bản hiện đại sử dụng cách mạng khoa học – công nghệ và lực lượng lao động lớn để phát triển sản xuất, đồng thời thích ứng để tồn tại và phát triển trong bối cảnh mới.

 

b. Tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại

Tiềm năng

– Tiềm năng của chủ nghĩa tư bản hiện đại được biểu hiện trong nhiều lĩnh vực, bao gồm kinh tế, khoa học – công nghệ, quản lý và khả năng tự điều chỉnh để tồn tại và phát triển.

– Chủ nghĩa tư bản tận dụng cách mạng công nghiệp lần thứ tư để phát triển kinh tế, khiến các nước tư bản phát triển trở thành trung tâm kinh tế, tài chính, khoa học – công nghệ hàng đầu thế giới, với mức thu nhập bình quân đầu người cao nhất thế giới.

Thách thức

Chủ nghĩa tư bản hiện đại đang phải đối mặt với những khó khăn và không thể giải quyết được những vấn đề chính trị, kinh tế, và xã hội.

– Đầu tiên, các cuộc khủng hoảng kinh t­­­­­ế và tài chính toàn cầu vẫn tiếp diễn và gây ảnh hưởng tiêu cực, bao gồm lạm phát và ô nhiễm môi trường.

– Thứ hai, vấn đề bất an và tệ nạn xã hội như tội phạm, bạo lực và phân biệt chủng tộc vẫn tồn tại và làm gia tăng sự lo ngại của người dân.

– Thứ ba, chênh lệch giàu nghèo ngày càng sâu sắc và tạo ra tình trạng bất bình đẳng trong xã hội. Một phong trào như “99 chống lại 1” đã xuất hiện để phản đối sự tập trung tài sản ở tầng lớp giàu có. Các vấn đề này không chỉ tồn tại ở Mỹ mà còn lan rộng sang các nước tư bản chủ nghĩa khác.