1.1. Thạch quyển
– Khái niệm: Thạch quyển là phần trên cùng của Trái Đất, bao gồm vỏ Trái Đất và phần trên của lớp man-ti.
Hình 5.1. Thạch quyển trong cấu tạo bên trong của Trái Đất
– Thành phần: chủ yếu là các đá ở thể rắn.
– Giới hạn
+ Giới hạn dưới của thạch quyển ở độ sâu khoảng 100 km.
+ Độ dày không đồng nhất: mỏng hơn ở vỏ đại dương và dày hơn ở vỏ lục địa.
1.2. Khái niệm và nguyên nhân của nội lực
a. Khái niệm: Nội lực là lực sinh ra bên trong Trái Đất.
b. Nguyên nhân:
– Nguồn năng lượng từ quá trình phân huỷ các chất phóng xạ trong Trái Đất.
– Sự sắp xếp vật chất theo trọng lực, các phản ứng hoá học,… xảy ra bên trong Trái Đất.
1.3. Tác động của nội lực đến sự hình thành địa hình
Nội lực tạo ra các vận động kiến tạo, làm biến dạng vỏ Trái Đất, tạo nên sự thay đổi địa hình.
a. Hiện tượng uốn nếp
– Vận động nén ép làm các khu vực cấu tạo bằng đá mềm của vỏ Trái Đất bị uốn nếp.
– Nếu cường độ nén ép mạnh sẽ hình thành các vùng núi uốn nếp.
– Ví dụ: hệ thống núi Hi-ma-lay-a, An-đet, Coóc-đi-e,…
Hình 5.2. Mô phỏng hiện tượng uốn nếp do vận động kiến tạo
b. Hiện tượng đứt gãy
– Vị trí: Tại những khu vực cấu tạo bởi đá cứng, vận động kiến tạo làm các lớp đá của vỏ Trái Đất bị nứt vỡ, hình thành các vết nứt hoặc đứt gãy kéo dài.
– Đặc điểm: Hai bên đứt gãy có bộ phận được nâng lên (tạo thành dãy núi, khối núi,…) và có bộ phận hạ thấp (tạo thành thung lũng).
– Kết quả:
+ Các đứt gãy lớn tạo điều kiện hình thành nhiều thung lũng sông trên bề mặt Trái Đất.
+ Dọc theo đứt gãy có thể hình thành biển hoặc các hồ tự nhiên, ví dụ: như Biển Đỏ và các hồ ở khu vực phí đông lục địa Phi
Hình 5.3. Mô phỏng hiện tượng đứt gãy do vận động kiến tạo
* Qúa trình hình thành địa hào và địa lũy:
c. Hoạt động núi lửa
* Đặc điểm
– Hoạt động núi lửa có thể xuất hiện trên lục địa và trên biển, đại dương.
– Núi lửa làm thay đổi địa hình do hoạt động phun trào và đông cứng mac-ma trên bề mặt Trái Đất.
– Trên lục địa, hoạt động núi lửa tạo thành các ngọn núi lửa đứng độc lập hoặc tập hợp thành khối, dãy núi lửa.
Chư Đăng Ya là một ngọn núi lửa đã ngưng hoạt động ở Việt Nam
* Kết quả
– Miệng núi lửa đã ngừng hoạt động thường tạo thành thung lũng hoặc hồ tự nhiên.
– Dọc theo các đứt gãy, hoạt động núi lửa có thể phun trào mác-ma trên diện rộng, tạo thành những bề mặt địa hình rộng lớn. Ví dụ: cao nguyên Bazan ở Tây Nguyên ở Việt Nam…
– Hoạt động núi lửa còn tạo nên các đảo, quần đảo ở nhiều vùng biển và đại dương trên thế giới.
1.4. Sự phân bố các vành đai động đất. Núi lửa trên Trái Đất
Động đất, núi lửa thường tập trung ở ranh giới các mảng thạch quyển, tạo nên các vành đai động đất và vành đai núi lửa trên Trái Đất.
Hình 5.4. Lược đồ các vành đai động đất và núi lửa trên Trái Đất
– Một số vành đai động đất:
+ Vành đai động đất phía tây châu Mĩ
+ Vành đai động đất giữa Đại Tây Dương
+ Vành đai động đất từ Địa Trung Hải qua Nam Á đến In-đô-nê-xi-a
+ Vành đai động đất phía tây Thái Bình Dương
– Vành đai núi lửa:
+ Vành đai núi lửa ở phía tây châu Mĩ.
+ Vành đai núi lửa phía đông Đại Tây Dương.
+ Vành đai núi lửa Địa Trung Hải qua Nam Á đến In-đô-nê-xi-a.
+ Vành đai núi lửa ở phía tây của Thái Bình Dương, từ eo biển Bê-rinh qua Nhật Bản đến Philippin.